یادداشت مهمان،
سرنوشت كارون، شاهرگ خوزستان
به گزارش گل اركیده یك پژوهشگر آب و توسعه پایدار گفت: مدیریت سازه ای بر روی بلندترین و پر آب ترین رودخانه ایران، دگرگونی هایی نتایج اجتماعی و زیست محیطی فراوانی داشته است.
خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه: فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر آب و توسعه پایدار در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر گذاشت نوشته است: در سده بیستم مدیریت سازه ای آب با طرح های سدسازی و انتقال، تغییرات ناسازگاری در آبخیزها و پیکره های آبی کره زمین پدید آورد که به مردم بومی و جوامع مولد خوراک و تولید کشاورزی خسارت سنگینی زد. این راهبرد با نادیده گرفتن قوانین کلیدی بوم شناختی مانند قانون وحدت، قانون آشوب یا اثر پروانه ای، قانون تعادل طبیعی، قانون کوچک نقطه ای محلی بومی، به خشکیدن خیلی از رودها و دریاچه ها و تالاب ها و سفره های مناطق گوناگون زمین انجامید. مهندسی تهاجم به طبیعت و فناوری های نسنجیده زیست بوم زمین را دگرگون کردند و بزرگترین زیانکار آن نیست مگر خود انسان. سدسازی و انتقال نقش کلیدی در ناسازگاری های پدیدآمده داشته و ما دراین زمینه تندروی باورنکردنی داشته ایم.
کارون پرچالش ترین آبخیز کشور
کارون به بلندای ۸۹۰ کیلومتر از کوه های چهارمحال بختیاری و زردکوه سرچشمه می گیرد و بعد از دریافت رواناب های سه استان چهارمحال بختیاری، کهگیلویه بویراحمد و خوزستان و گذر از شهرکرد، بروجن، لردگان، ایذه، مسجدسلیمان، شوشتر، ملاثانی، ویس، اهواز، دارخوین، به خرمشهر می رسد. کارون در خاور خرمشهر دو شاخه می شود که شاخه خاوری بنام بهمنشیر به خورموسی می رود و به خلیج فارس می رسد و شاخه باختری به اروند رود می پیوندد و جنوبی ترین بخش تالاب هور یا هورالعظیم را پرآب می سازد و به خلیج فارس می پیوندد. سیلاب های کارون بزرگ تالاب شادگان را نیز بهره مند و پرآب می ساخت. کارون بلندترین و پرآب ترین رود ایران بود که تا اهواز کوسه و نهنگ داشت و تنها رودی بود که در آن کشتیرانی می شد و کشتی های نفتکش تا اهواز روی آن جابجا می شدند. امروز چنان کم آب شده که نه فقط نهنگ و کوسه که ماهی کوچک هم به سختی دارد، آلوده است و قایق های کوچک هم به دشواری روی آن جابجا می شوند.
مدیریت سازه ای آب در ۶ دهه گذشته، با ساخت بیش از ۳۰ طرح سد و انتقال با گنجایش بیش از ۱۸ میلیارد مترمکعب، دگرگونی های کلانی در کمیت و کیفیت آب کارون بزرگ یا همان کارون و دز پدید آورد. این کاهش کلان در آورد و شوری و آلودگی آبخیزی دیده می شود که زمانی به پایانی ترین شهرهایش مانند خرمشهر نیز آبی کلان و شیرین و آشامیدنی می رسانید. از دستاوردهای این مدیریت متمرکز، بحران کاهش آب شیرین و خشکیدن رود و لطمه کلان به کشتزارها و نخلستان های استان خوزستان و نیز کاهش آب در هور و افزایش ریزگرد است. در بین طرح های تولید شده، ۶ طرح زیر نزدیک به ۱ میلیارد مترمکعب آب را از بالادست کارون به حوضه مرکزی می فرستند.
- کوهرنگ ۱ سد و تونل انتقال در فارسان شهر چلگرد استان چهارمحال بختیاری با گنجایش انتقال ۳۰۰ میلیون مترمکعب به اصفهان که در ۱۳۳۳ به بهره برداری رسید
- کوهرنگ ۲ سد در فارسان چلگرد چهارمحال بختیاری برای انتقال ۱۳۵ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۶۴ ساخته شد و ساخت سد بتنی وزنی با تونل ۱۰۳۶۰ متری برای برداشت آب چشمه های ماربران و دره کلنچین به پشت سد دوم کوهرنگ در سال ۱۳۶۶ که میزان انتقال را به ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسانید
- سد حنا در ۳۰ کیلومتری جنوب خاوری سمیرم که از طرف سازمان آب اصفهان برای برداشت ۶۰ میلیون مترمکعب در ۱۳۷۵ به بهره برداری رسید.
- سد و تونل انتقال چشمه لنگان در ۱۵ کیلومتری باختر فریدونشهر، با گنجایش ۱۲۰ میلیون مترمکعب که از طرف آب اصفهان در ۱۳۸۴ به بهره برداری رسید
- سد قره آقاج در ۱۳ کیلومتری شمال سمیرم اصفهان با گنجایش ۱۷.۵ میلیون مترمکعب از طرف آب اصفهان در ۱۳۸۸ به بهره برداری رسید.
- سد کوچری در ۸ کیلومتری جنوب باختری گلپایگان و تونل انتقال دز به قمرود با گنجایش انتقال ۱۸۱ میلیون مترمکعب
و دو خط انتقال در ۱۳۹۴ به بهره برداری رسید
همچنین ۲۲ طرح دیگر در این حوضه در دست ساخت است که به پر خطرترین و کلیدی ترین و بزرگترین آنها در زیر اشاره می شود
- سد و تونل بهشت آباد در اردل اصفهان با حجم نرمال ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب با سه خط انتقال به اصفهان ۷۲ کیلومتر، به یزد ۳۶۵ کیلومتر، و به کرمان ۶۶۰ کیلومتر با گنجایش انتقال ۱۶۰۰ میلیون مترمکعب و با ده ها سد و ایستگاه پمپاژ و… از طرف آب منطقه ای اصفهان در ۱۳۹۲ شروع شده و مقرر است در ۱۴۰۱ به بهره برداری برسد.
- سد و تونل انتقال کوهرنگ ۳ با گنجایش ۳۶۵ میلیون مترمکعب در روستای بیرگان در فارسان در ۱۲۰ کیلومتری جنوب باختری شهرکرد از طرف آب منطقه ای اصفهان با دریاچه ۱۸ کیلومترمربعی طراحی شده و با همه چالش ها از ۱۳۸۹ در دست ساخت است و مقرر است سال ۱۴۰۱ به اتمام برسد.
- سد خرسان ۳ در ۵۰ کیلومتری جنوب خاوری لردگان چهارمحال بختیاری روی رود خرسان از سرشاخه های کارون، با حجم نرمان ۱۱۵۸ میلیون مترمکعب از طرف شرکت توسعه منابع آب و نیرو در ۱۳۸۸ شروع شده و دردست ساخت است.
- سد بختیاری در ۸۰ کیلومتری جنوب خاوری خرم آباد لرستان روی رودخانه بختیاری سرشاخه دز، با گنجایش نرمان ۴۸۴۵ میلیون مترمکعب از طرف شرکت توسعه منابع آب و نیرو در ۱۳۸۷ شروع شد و در ۱۳۹۹ تمام می شود.
- سد رودبار لرستان در ۱۰۰ کیلومتری جنوب الیگودرز با گنجایش در تراز نرمان ۲۲۸ میلیون مترمکعب تا سال ۱۳۹۶ از طرف شرکت توسعه منابع آب و نیرو تولید شده با این همه هنوز در لیست سدهای در دست بهره برداری نیامده است.
پیامدهای ناسازگار برای خوزستان
این طرح ها و خصوصاً دو طرح بسیار پرچالش سد بهشت آباد و سد کوهرنگ ۳ نتایج مهمی بر کارون و خوزستان دارند که لازم است مسئولان پاسخگوی نتایج تصمیم گیری های خود باشند. مردم خوزستان و چهارمحال بختیاری بارها به شیوه های گوناگون نارضایتی خودرا نشان داده اند و این مخالفت ها تا همسویی نمایندگان استانها در مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان نیز کشیده شده است. خوزستان دل تپنده ایران، گذشته از جایگاه جغرافیایی سیاسی کلیدی خود، رده اول منابع نفت و گاز، جایگاه دوم در تولید ناخالص ملی با نفت، رده چهارم در تولید ناخالص ملی بدون نفت، رده دوم صنایع آهن و فولاد و قطب پتروشیمی، انبار غله و بزرگترین تولید کننده کشاورزی به ویژه گندم و شکر کشور محسوب می شود. با این همه سدسازی و انتقال سرنوشت ناسازگار و هشدار دهنده ای برای این استان رقم زده است. کارون به سختی کاهش یافته و بخش بزرگی از زیستگاه ها و جانوران و گیاهانش را از دست داده و زمین ها و شهرهایی که هزاران سال از آب آن بهره مند می شدند گرفتار خشکی و ریزگرد شده اند. تاجاییکه برپایه آمار، خوزستان رده اول مهاجرفرستی، رده اول آلودگی هوا با آمار آسم دو برابر کشور، رده دوم حاشیه نشینی با ۸۵۰ هزار حاشیه نشین، رده دوم بیکاری، رده سوم جمعیت زیر خطر فقر، و رده اول قطع برق با سالانه ۷۰۰ دقیقه در اهواز را داراست با آنکه بزرگترین تولید کننده برق کشور است. هر انتقال دیگر از کارون می تواند این شاهرگ حیاتی باختر کشور را با نابودی و امنیت ملی را با خطر روبرو کند. نگاهی به برخی اسناد این طرح ها نشان از کمبودهای کلیدی در بررسی ها دارد. لازم است شرکت های سازنده قبل از هر گونه ساخت و اجرا، بررسی های سامانمند و به روز شده این طرح ها بنابر معیارها و استاندارهای جهانی و کشوری را در دسترس مردم استان های دهنده آب بگذارند، و تا قبل از موافقت مردم همه کارگاه های ساختمانی پیمانکاری این طرح ها را تعطیل کنند.
طرح سد و تونل انتقال کوهرنگ ۳
یکی از طرح های در دست ساخت در بالادست آبخیز کارون طرح سد و تونل انتقال کوهرنگ ۳ است. مردم استان های خوزستان و چهارمحال بختیاری بارها مخالفت خودرا با اجرای این طرح نشان داده و در رسانه ها اعلام نموده اند. کمبودهای کلیدی مطالعات این طرح در ۸ راستای زیر دسته بندی می شود:
۱- نبود بررسی های نیازسنجی
تا روشن شود که چه میزان آب برای کدام هدف باید جابجا شود. آیا آن هدف با ملاک های توسعه پایدار همسویی دارد؟ آیا آب برای صنایع فلز و فولاد در حوضه خشک مرکزی منتقل می شود که نادرست ترین کار است؟ آیا درست است آبی که آشامیدنی است را برای خنک کردن به کار ببریم؟ آیا نمی توان برای خنک کردن صنایع فلز و فولاد، از آب شور، آب خاکستری، آب سیاه بهره گیری کرد؟ اگر می خواهیم آب را برای کاربردهای شهری از کوهرنگ بیاوریم آیا بررسی ها و محاسبات به سامان برای این کار داریم؟ آیا معیار نیاز خانگی سازگار با بوم شناسی و راهبردهای پایداری داشته ایم و سرانه روزانه ۱۰۰ لیتر با برنامه کاهش تا ۴۰ لیتر را پایه محاسبات گرفته ایم یا بیشتر؟
۲- نبود بررسی های گزینه یابی
تا روشن شود آیا این آب را می توان به روش دیگری مگر انتقال فراهم نمود یا نه؟ آیا برنامه جلوگیری از کاربرد آب شرب برای مصارف پرهدررفت شهری مانند ساختمان سازی که با آب بازیافتی هم انجام شدنی است، داشته ایم؟ آیا سازمان آب برنامه و تلاشی برای اجرای سیاست های اصلاح الگوی مصرف آب خانگی و شهری داشته است؟ آیا برنامه ای برای بازچرخانی آب ساختمان ها و کاربرد باردیگر آن در شستشو و دستشویی ها و سیفون ها حتی در یک محله داشته ایم؟ آیا بازچرخانی آب بسیار پرهدررفت شهرهای ما در استخرها، جکوزی ها، کارواش ها، شتسشوی کوچه و خیابان ها و… یک راهکار کم هزینه تر، کم پیامدتر و پایدارتر از انتقال نیست؟ بازنگری مقررات ملی ساختمان برای بهبود کاربرد آب در ساختمان ها نیز گرچه برای مدیریت سازه ای آب انگیزه آفرین نبوده، با فشار دستگاه متولی آب از دهه ها پیش انجام شدنی بود و از مهمترین راهکارهای کاهش کاربرد آب در استان های کم آب حوضه مرکزی به حساب می آید.
۳- نادیده گرفتن ضوابط
برای نمونه نادیده گرفتن یافته های جهانی و بخشنامه های داخلی وزارت نیرو از کلیدی ترین کمبودهای بررسی های این طرح است. در یافته های جهانی می بینیم: «صنایع پرمصرف آب در مقابل هر دلار تولید ناخالص داخلی ۴-۳ برابر بیشتر آب مصرف می کنند».... یا «مؤسسات و کارشناسان بین المللی میزان ۵۰ لیتر سرانه در روز یا ۱۸.۲۵ مترمکعب در سال را نیاز پایه آشامیدن بهداشت شستشو و پخت و پز تعیین کرده اند.» [۱]. این درجایی است که در طرح های سدسازی و انتقال که در این سال ها همه به نام آب شرب ساخته می شوند گنجایش سدهای در دست ساخت بسیار بالاتر از نیاز آشامیدن برپایه معیارهای جهانی است. دستگاه مجری طرح هیچ بررسی درخور و مستندی دراین زمینه انجام نداده و گزارشی در دست نیست. برپایه بخشنامه های داخلی سازمان مدیریت منابع آب تهیه گزارش های اجتماعی، خسارت مخزن، مشارکت مردمی، ارزیابی اقتصادی، در طرح ها الزامی است. بر پایه ضوابط طرح استاندارد آب وزارت نیرو نیز انجام بررسی های اجتماعی، اقتصادی و مالی برای طرح های آب ضروری می باشد. در طرح خط سوم کوهرنگ این مطالعات انجام نشده و برای نمونه خسارت مخزن و نقشه ها و طرح های جایگزین سکونتی و معیشتی پیوست آن در دست نیست تا میزان خسارت دریاچه ای به گستره ۱۸۰۰ هکتار روشن شود. گزارش ها قدیمی است و با ضوابط جهانی و کشوری همخوانی ندارد.
۴- اشتباه راهبردی در تعیین دامنه اثرات طرح
که آنرا به ساختگاه، مخزن و پیرامون سد و مسیر تونل انتقال محدود کرده است. در گزارش ارزیابی محیط زیست که سال ۸۳ تهیه شده حتی اشاره ای هم به حوضه آبخیز کارون نشده و نتایج سد بر محیط و جامعه انسانی پایین دست تا اروند و هورالعظیم نادیده مانده است. در حوضه آبخیز کارون، هزاران جامعه مولد زندگی می کنند که کاهش آب بر زندگی و معیشت آنها اثر مستقیم دارد. هزاران زیستگاه و گونه های گیا و زیای رودخانه ای، کنار رودخانه ای با کاهش آب از دست می رود و در مهاجر فرست ترین استان کشور، ریزگردها را افزایش خواهد داد. لازم است که گزارش محیط زیست و اجتماعی و اقتصادی طرح با اصلاح دامنه اثرات طرح از سرچشمه تا چاهه حوضه آبخیز کارون بازنگری و در دسترس جوامع بومی حوضه و تصمیم گیران گذاشته شود. بررسی به روز و اصلاح شده ارزیابی این گزارش ها پیش نیاز هر گونه تخصیص منابع ملی برای این طرح باید باشد.
۵- مخزن ۱۸ کیلومترمریعی سد و خسارات آن
این مخزن بسیار بزرگ زمین ها و خانه های ۱۰ روستای بیدامین، شهریاری، چقاگوش در کناره راست رودخانه و ۷ روستای هوربکول، حاجی جلیل، ده گاه، چم آباد، پاچه گاو و بردگپ در کناره چپ رودخانه را یا زیرآب می برد یا دسترسی و بهره برداری از آنها را با محدودیت روبرو می کند. بررسی ها و مطالعات خسارت مخزن و دریاچه برای مردم منطقه باید انجام می گرفت و خسارات زیر با نقشه های کاربری اراضی در محدوده تراز نرمال مخزن و حریم آن تهیه می شد و در دسترس مردم منطقه و عموم گذاشته می شد:
۱) پرداخت خسارت روستاها و زمین هایی که در زیر تراز نرمال دریاچه هستند و زیر آب خواهند رفت بدین جهت نه فقط سکونت پذیر نخواهند بود و باید کاملاً تخلیه شوند که در آنها کشت و کار نیز نمی توان کرد.
۲) پرداخت خسارت روستاها و زمین هایی که بالای تر از نرمال دریاچه اما در حریم دریاچه هستند و باید کاملاً تخلیه شوند و سکونت پذیر نخواهند بود چون خطر نشت آلودگی برای دریاچه پدید می آورند. همین طور از بابت نشت زهاب کشاورزی دارای سم و کود شیمیایی به آب دریاچه که به تغییر کیفیت آب و یا خوراک ور شدنeutrophication دریاچه می انجامد، امکان بهره برداری و کشت و کار کامل در این زمین ها نیست. تنها به گونه محدود در بخش هایی از آنها می تواند کشت و کار انجام گیرد.
۳) خسارت جانی برای مردم، افتادن و خفه شدن روستاییان و عشایر در دریاچه مصنوعی از بابت ناآشنا بودن با این پدیده یکی از نتایج تلخ سدسازی است که مهندسی تهاجمی هیچگاه اهمیتی به آن نداده است.
۴) خسارت به ۵۰۰ خانوار از عشایر هفت لنگ بختیاری که مسیر کوچ و اقامت شأن زیر سد می رود و میزان خسارت به این اقشار مولد نیز غالباً نادیده مانده است.
۵) خسارت به قسمتی از منطقه شکار ممنوع و حفاظتی و زیستگاه گونه های گیاهی و جانوری کمیاب که زیر آب می رود.
تهیه گزارش خسارت مخزن با طرح های جایگزین سکونتی و معیشتی برای مردمی که زمین و باغ و خانه مسکونی را از دست می دهند، و در دسترس مردم و تصمیم گیران گذاشتن آن، پیش نیاز هر گونه پرداخت منابع ملی برای این طرح باید باشد.
۶- توسعه ناپایدار در حوضه گیرنده
تجربه نشان میدهد که انتقال آب در حوضه گیرنده نیز توسعه ناپایدار را دامن می زند و قسمتی از نتایج طرح است. اصفهان هم اینک با دریافت آب دو خط انتقال پیشین در سایه برنامه های متمرکز ناپایدار دولتی، با انباشت جمعیت، با بوم شناخت تخریب یافته، و با آلودگی تا دوردست ها روبروست. در شهر تاریخی اصفهان با طرح های موسوم به توسعه منابع آب و دیگر برنامه های ناپایدار، زاینده رود خشکیده و در پایین دست نیز کارون با انتقال و سدسازی تا مرز خشکی کاهش یافته است. زمانی که در برنامه ها و طرح ها برای ارزیابی پیامدها در حوضه گیرنده هیچ بررسی انجام نشود دستاوردش اینست که باغ شهرهای زنده و مولد و سازگار با اقلیم و بوم شناخت جای خودرا به کلانشهرهای شلوغ می سپرند. کلانشهر با جمعیت بیش از توان بوم شناختی، با هوای ناسالم، با پیکره های آبی نابود شده، با سفره های تهی شده، زمین فرونشست کرده، با خاک تخریب یافته، و گورستان های زباله تا ده ها کیلومتر آن سوتر را آلوده می کند. نمونه اش تهران اولین شهری که با انتقال آب در ۱۳۳۹، نابودی جوامع بومی مولد پایین دست در کرج و شهریار را رقم زد و امروز بعد از دریافت آب رودخانه های کرج، جاجرود، لار، طالقان، حبله رود، با سدهای کرج، لتیان، لار، طالقان، ماملو، و نمرود، باز هم سیراب نشده است. بررسی جامع نگرانه نتایج طرح در حوضه گیرنده آب روشن می کند که توسعه ناپایدار با انتقال آب در حوضه گیرنده به پیدایش کلانشهری ناسازگار می انجامد که از آن پس پی در پی و هر بار با هزینه بسیار سنگین تر باید از جایی دیگر و سدی دیگر آب و دیگر منابع را به آن منتقل کرد
۷- برآورد همه هزینه ها و خسارات
برپایه الزامات و ضوابط مطالعاتی طرح استاندارد آب تهیه مستندات زیر ضروری است:
۷-۱- خسارت نابودی منابع طبیعی مرتع جنگل و.... در مخزن سد و زیرآب رفتن
۷-۲- هزینه طرح جایگزین سکونتی و ساخت شهرک مسکونی برای مردمی که خانه شأن را در زیر آب می بریم.
۷-۳- هزینه طرح جایگزین معیشتی و تامین شغل برای مردم روستاهایی که زمین و مرتعشان را زیر آب می بریم
۷-۴- خسارت به سامانه مولد خوراک و امنیت خوراک در منطقه
۷-۵- خسارت به انسان هایی که حق زیستن در سرزمین موروثی شأن را از آنها می گیریم.
۷-۶- خسارت نتایج کاهش آب کارون بر منطقه حفاظت شده و جنگل ها
۷-۷- خسارت نتایج کاهش آب کارون بر عملکرد سدهای پایین دست
۷-۸- خسارت نتایج کاهش آب کارون بر کشاورزان و نخلکاران پایین دست آبخیز
۷-۹- خسارت نتایج کاهش آب کارون بر جمعیت آبزیان و زندگی جوامع ماهیگیر پایین دست
۸- انجام ارزیابی اقتصادی طرح
برپایه الزامات مطالعاتی و روش شناسی طرح استاندارد آب و محاسبه درست سنجه های اقتصادی ضرورت طرح است.
۸-۱- بررسی و تدوین جدول گردش نقدی طرح برای هم ارز سازی زمانی همه هزینه ها و خسارات در گزینه سد و انتقال، و نیز برای گزینه های پایدار محلی تامین مانند کاهش هدررفت آب شهری، بازچرخانی آب در ساختمان ها،...
۸-۲- محاسبه قیمت تمام شده هر مترمکعب آب این طرح با همه هزینه های سنگین و خسارات و زیان نتایج آن به نرخ روز چنان بالاتر از انتظار خواهد بود که بی شک اجرای آن توجیه ناپذیر است و ادامه اجرا با پرسش روبروست.
سخن پایانی اینکه گذشته از بررسی های فنی، بررسی کامل و ضابطه مند اجتماعی، مشارکت مردمی، ارزیابی های خسارت مخزن، ارزیابی زیست محیطی، ارزیابی اقتصادی، پیش نیاز هر گونه پرداخت منابع محدود مالی کشور برای هر طرح است. طرح سد و تونل سوم کوهرنگ این بررسی های الزامی را یا ندارد یا ناقص و غیرقابل اعتماد است. بدین جهت هر گونه تخصیص منابع ملی به چنین طرحی هدررفت منابع محدود به حساب می آید و لازم است هر گونه عملیات اجرائی سد و تونل و دیگر اجزای آن، متوقف شود.
[۱] - «سدها و توسعه» نگارش کارگروه جهانی سدها، برگردان گروهی به سرپرستی محمد سعید کدیور، چاپ مؤسسه عالی آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی، ۱۳۸۶.
منبع: golorkideh.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب