مشکلاتی که سفارش های عمرانی اسرائیل در ایران آفرید
به گزارش گل ارکیده، در اردیبهشت 1395، بعد از بیماری و بستری شدن استاد مهندس علی اکبر معین فر در منزل، به همراه استادم دکتر فریدون سحابی به عیادتش رفتیم. مانند همه ملاقات های دیگرمان، گپ وگفتمان به مسایل فنی و عمرانی و تاریخ زلزله ها مربوط شد. این دفعه هم از استاد معین فر، بنا به مناسبتی -که حال به خاطر ندارم چه بود- در رابطه با بازسازی بعد از زلزله بویین زهرا سؤال کردم.
زلزله بویین زهرا، ۱۰ شهریور ۱۳۴۱، نخستین زلزله مهمی بود که در آن متخصصان ایرانی از جنبه های مختلف به بررسی های علمی و فنی پرداختند و نخستین زمین لرزه ای بود که مهندس علی اکبر معین فر –اولین مهندس زلزله ایران– به بررسی های میدانی آن پرداخت و سپس بعنوان مدیر دفتر فنی آن سازمان، این مطالعات فنی شناسایی مناطق زلزله زده را ادامه داد.
در آن ملاقات، ضمن گفت وگوها گفتم که از برخی مردم بویین زهرا شنیده ام و در بعضی مستندات هم دیده ام که اسرائیلی ها در بازسازی بویین زهرا و بعد از آن در عمران دشت قزوین مشارکت داشته اند. زنده یاد مهندس معین فر بلا فاصله اظهار داشت: «ما در سازمان برنامه مشغول رصد [گندکاری] هایشان بودیم و به دولت گزارش می دادیم که البته به سفارش های ما دولت وقت توجهی نمی کرد!» (البته مهندس بجای گندکاری عبارت تند دیگری به کار برد که من ملایم شده اش را اینجا در متن آوردم!). برای من بسیار جای تعجب داشت که حتی در ایران زمان قبل از انقلاب، بدنه فنی و تخصصی ایران نگاه انتقادی به همه برنامه های توسعه، همچون برنامه های اسرائیلی ها، داشته و در رابطه با آن بررسی می کرده است. از مهندس همان جا خواستم راهنمائی کند که چطور این ماجرا را دنبال کنم. اظهار داشت: «من که حالم خوب نیست، باشد اگر بهتر شدم برایت خواهم گفت، ولی تو برنامه عمران دشت قزوین را ذیل سازمانی وابسته به وزارت کشاورزی به نام سازمان عمران قزوین دنبال کن.» البته ایشان حدود یک سال و نیم بعد، در ۱۳ دی ماه ۱۳۹۶، به رحمت خدا رفت و پرس وجوی بیشتر از این جهت برایم ممکن نشد، ولی این مورد را در سالیان بعد، در حد امکان، پیگیری کردم.
در هفته سوم مرداد ۱۴۰۴، نخست وزیر اسرائیل – که تحت تعقیب بین المللی به افترا جنایت ضد بشریت است – در ویدیویی خطاب به مردم ایران، وعده حل مشکل بحران آب ایران و احیای دریاچه ارومیه و... به دست کارشناسان اسرائیلی داد! لازم به یادآوری است که دادستان دادگاه کیفری بین المللی در اردیبهشت ۱۴۰۳ با صدور حکم بازداشت برای بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، به افترا جنایات جنگی و جنایت ضد بشریت در جنگ غزه اظهار کرد: «نتانیاهو، نخست وزیر، و یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل، مسئولیت کیفری جنایات جنگی و جنایات ضد بشریت را در قلمرو فلسطین (در نوار غزه) از حداقل ۸ اکتبر ۲۰۲۳ مرتکب شده اند.»
حال به سابقه برنامه های قبلی کارشناسی اسرائیل در ایران بازگردیم. در بررسی هایم در سالیان اخیر و مطالعه کتاب هایی دراین خصوص دریافتم که در دهه های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی، ایران و اسرائیل روابط نزدیکی شامل همکاریهای اقتصادی، کشاورزی، و امنیتی داشتند. این روابط در قالب برنامه های عمرانی ایران، بخصوص در حوزه کشاورزی، بود. بعد از زلزله ۱۳۴۱ بویین زهرا در دشت قزوین، شرکت اسرائیلی «تاهال» برنده مناقصه اجرای پروژه جامع بازسازی و توسعه این منطقه شد. این پروژه شامل طرح های آبیاری، خاک شناسی، و ایجاد مرغداری بود. کارشناسان اسرائیلی در طرح های توسعه کشاورزی ایران به کار گرفته شدند. در این دوره، حجم واردات ایران از اسرائیل و صادرات ایران به اسرائیل به صورت قابل ملاحظه ای افزایش پیدا کرد. اسرائیل منبعی برای فناوری کشاورزی و عمرانی شناخته می شد.
با توجه به تجربه اسرائیل در مدیریت منابع آب در مناطق خشک، همکاری هایی در حوزه پروژه های آبیاری و تأمین آب نیز صورت پذیرفت. ایران در آن زمان بدنبال نوسازی و توسعه اقتصادی بود و از فناوری و تخصص اسرائیل در حوزه هایی مانند کشاورزی و مدیریت منابع آب بهره می برد. اسرائیل نیز بدنبال متحدان منطقه ای و بازارهای جدید بود. این روابط به شکل رسمی و علنی نبود و اغلب به شکل پنهان و در قالب همکاریهای اقتصادی و فنی انجام می شد، ولی اسناد و مدارک تاریخی نشان دهنده فعالیتهای گسترده شرکتها و کارشناسان اسرائیلی در برنامه های عمرانی ایران در آن دوره است.
برنامه عمران دشت قزوین بعد از زلزله سال ۱۳۴۱ در بویین زهرا شروع شد. این پروژه، که بعنوان یکی از بزرگ ترین طرح های اقتصادی و کشاورزی در خاورمیانه شناخته می شد، با هدف بازسازی و توسعه این منطقه توسط شرکت اسرائیلی «تاهال» اجرا شد. این طرح بر توسعه کشاورزی، استفاده حداکثری از منابع آب، بخصوص منابع زیرزمینی و انتقال آب از سد طالقان، و همین طور خانه سازی و شهرسازی در مناطق شهری متمرکز بود. شرکت تاهال، که مسئول اجرای پروژه بود، تعداد زیادی کارشناس و تکنسین اسرائیلی را به ایران اعزام کرد. حضور آنها فراتر از مسایل فنی بود و بعنوان بستری برای توسعه روابط سیاسی بین ایران و اسرائیل درنظر گرفته می شد.
برنامه عمران دشت قزوین منجر به ایجاد زیرساخت های آبیاری و کشاورزی مدرن در این منطقه شد. اشکالات فنی در اجرای طرح، مانند حفر بی رویه چاه، و نتایج منفی آن بر محیط زیست کم کم بروز کرد. این پروژه بعنوان اهرمی برای نفوذ اسرائیل در بخش های دیگر کشاورزی ایران در شهرهایی مانند جیرفت و خوزستان نیز مورد استفاده قرار گرفت.
اساس نامه «سازمان عمران قزوین» در سال ۱۳۴۷ تصویب گردید تا مدیریت و اجرای این طرح ها را بر عهده بگیرد. این سازمان وظایفی مانند تهیه و اجرای برنامه های عمرانی، فعالیتهای تولیدی، تحقیقات کشاورزی، و آموزش کشاورزان را بر عهده داشت. این طرح، با وجود دستاوردهای فنی، به علت حساسیت های سیاسی و مخالفت های افکار عمومی با حضور اسرائیل، به شکل محتاطانه ای دنبال می شد.
توسعه دشت قزوین، با وجود دستاوردهای اولیه در حوزه نوسازی کشاورزی، در دهه های بعد با مشکلات جدی و نتایج منفی محیط زیستی و اجتماعی مواجه گردید. مهم ترین و جدی ترین مشکل، کاهش چشم گیر سطح آبخوان های دشت قزوین بود. با افزایش حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق، برداشت آب از منابع زیرزمینی بشدت افزوده شد که منجر به افت بالاتر از ۴۰ متری سطح آب در بعضی مناطق شد. این روند، پایداری منابع آبی منطقه را به خطر انداخت.
به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین به یکی از بحران های جدی در دشت قزوین تبدیل شد. نرخ فرونشست در بعضی نقاط به ۱۷ تا ۱۸ سانتی متر در سال نیز رسیده است. طرح های توسعه، که به طور عمده بر حفر چاه های عمیق متمرکز بودند، سبب خشک شدن قنوات و چاه های سنتی شدند که قرن ها منبع تأمین آب روستاییان بود. این امر به معیشت کشاورزان سنتی صدمه زد. با افت سطح آب های زیرزمینی، شوری آب افزوده شد که برای کشاورزی مضر است و کم کم خاک را شور کرده و حاصل خیزی آنرا کم می کند. کمبود آب و کاهش حاصل خیزی خاک، کشاورزان را به ترک زمین ها و مهاجرت به شهرها سوق داد که این امر به نوبه خود مشکلات اجتماعی جدیدی ایجاد کرد.
توسعه کشاورزی با الگوی صنعتی و بی توجه به ظرفیتهای آبی منطقه، سبب توسعه نامتوازن در بخش های دامداری و صنعت نیز شد که فشار بر منابع آب را دوچندان کرد.
بر اساس اسناد موجود، اسرائیل و شرکت هایش در دهه ۱۹۶۰ میلادی، حفر چاه های عمیق را در ایران، بخصوص در پروژه توسعه دشت قزوین، ترویج کردند. این شیوه بعنوان راهی برای افزایش تولید کشاورزی و تأمین آب در مناطق خشک ارائه شد. با این وجود، در دهه های بعد، این سیاست با استفاده گسترده از چاه های عمیق موجب شد که آب های زیرزمینی با سرعت بسیار بیشتری نسبت به سرعت جایگزینی آنها توسط بارندگیها استخراج شوند. این امر منجر به افت شدید سطح آبخوان ها در دشت های ایران و بنابراین فرونشست زمین شد. با کاهش سطح آب شیرین، آب های شور زیرزمینی بسمت بالا حرکت کرده و سبب افزایش شوری آب چاه ها و صدمه به خاک های کشاورزی شدند.
سازمان برنامه و بودجه، بعنوان نهاد اصلی برنامه ریزی اقتصادی و توسعه در کشور، وظیفه داشت تا طرح های عمرانی را از نظر مالی و مدیریتی بررسی و تأیید کند. تأمین بودجه موردنیاز برای طرح های عمرانی، مانند پروژه دشت قزوین، بوسیله اختصاص اعتبارات دولتی از وظایف اصلی سازمان برنامه و بودجه بود. دفتر فنی سازمان برنامه، که در دهه چهل و بیشتر سالیان دهه پنجاه با ریاست زنده یاد مهندس معین فر فعالیت می کرد، زیرمجموعه و بازوی اجرایی سازمان برنامه و بودجه بود و مسئولیت های فنی و عملیاتی پروژه ها را بر عهده داشت. دفتر فنی مسئول انجام مطالعات اولیه، طراحی مهندسی، و تهیه نقشه های اجرایی برای پروژه های بزرگ مانند طرح آبیاری دشت قزوین بود.
در دهه چهل شمسی، سازمان برنامه و بودجه، با وجود تأمین مالی برنامه عمران دشت قزوین، ایراداتی به این طرح وارد کرد. این ایرادات به طور عمده ماهیت فنی و اقتصادی داشتند. سازمان برنامه و بودجه معتقد بود که اجرای پروژه توسط شرکت اسرائیلی «تاهال» و وزارت کشاورزی، به صورت کامل با طرح جامع و برنامه های از پیش تعیین شده این سازمان هماهنگ نیست.
کارشناسان سازمان برنامه به ناکافی بودن مطالعات اولیه پروژه، بخصوص در مورد منابع آب و خاک منطقه، انتقاد داشتند. آنها معتقد بودند که این مطالعات به میزان کافی دقیق نبوده اند تا بتوانند مبنای یک طرح پایدار قرار گیرند. یکی از مهم ترین ایرادات، نبود هماهنگی و یکپارچگی کافی بین وزارت کشاورزی، سازمان عمران قزوین، و سایر نهادهای مرتبط بود. سازمان برنامه و بودجه به بالا بودن هزینه های اجرای پروژه، بخصوص در مقایسه با نتایج و خروجی های آن، اعتراض داشت.
*استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی
۴۷۲۳۲
منبع: گل اركیده
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب