رانت آبی حکمرانی پنهان بر تشنه ترین سرزمین خاورمیانه

رانت آبی حکمرانی پنهان بر تشنه ترین سرزمین خاورمیانه

به گزارش گل ارکیده، رانت آبی در ایران دیگر تنها یک پدیده اقتصادی یا اقلیمی نیست؛ بلکه بخشی از ساختار قدرت است. از قنات های اشرافی دوران ساسانی تا انتقال آب با لوله های فولادی در قرن بیست ویکم، همواره گروهی اندک، سهمی بسیار داشته اند. قبل از آن که سرزمین خشک تر شود، باید مسیرهای فساد و انحصار را شفاف کرد. باید بپرسیم: آب از کجا می آید، به کجا می رود، و چرا همیشه عده ای خاص از آن بیشتر می برند؟



داوود طالبی: در سرزمینی که باران نعمت نیست، بلکه استثناست، آب همواره چیزی فراتر از یک مایع حیاتی بوده؛ آب در ایران تاریخی هزار ساله از قدرت، انحصار، و سیاست دارد. امروز که بحران خشکسالی، مهاجرت های زیست محیطی و نارضایتی های منطقه ای به یکی از بحران های امنیتی ایران تبدیل گشته اند، باید به عقب برگشت و از خود پرسید: آب در ایران، چطور به رانت تبدیل شد؟ و چه ساختارهایی آنرا در طول تاریخ، از قنات های کهن تا لوله های فولادی انتقال آب، در انحصار اقلیتی قرار داده اند؟

از قنات تا انحصار؛ آغاز رانت آبی


ایران، از دوران باستان با کمبود آب روبرو بود، اما ایرانی ها با ساخت قنات، سازوکاری هوشمندانه برای استخراج آب های زیرزمینی به وجود آوردند. اما این نوآوری، خیلی زود در چنبره مالکیت طبقاتی افتاد. در دوره هخامنشی و ساسانی، مالکیت قنات ها اغلب در اختیار اشراف، موبدان و خاندان های وابسته به دربار بود. آب، نه تنها منبعی برای حیات، بلکه ابزار اعمال قدرت اقتصادی و سیاسی شد. دسترسی به آب، مساوی بود با ثروت و فرمانروایی بر زمین.

در دوره اسلامی نیز، باآنکه فقه، آب را نعمتی عمومی می دانست، اما در عمل، عرف های محلی و ساختارهای زمینداری سبب شد تا مالکیت آب همچنان در دستان اقلیت زمین دار باقی بماند. نظام حق آبه ها که در خیلی از مناطق همچون یزد، کرمان و کاشان شکل گرفت، چیزی کمتر از سند مالکیت نبود. قنات ها به ارث می رسیدند، حق آبه خرید و فروش می شد و میراب ها (ناظران آب) به مثابه قاضیان محلی قدرت داشتند.



قاجار؛ اوج سوداگری محلی بر آب


در دوران قاجار، ضعف دولت مرکزی باعث تقویت قدرت زمینداران شد. خیلی از خان ها و اعیان محلی، مالک آب، زمین و جان مردم بودند. آنها گاه آب را کرایه می دادند، گاه انبار می کردند، و در مواقع بحران، از فروش آن سودهای کلان به جیب می زدند. آب در بازار محلی همچون گندم، طلا یا زمین، قابل معامله بود.

در این دوره، رانت آبی شکلی کاملا محلی داشت؛ نه قانون ملی وجود داشت، نه نظارت سراسری، و نه اراده ای برای اصلاح. درنتیجه، ساختاری عمیق از انحصار و امتیاز بر منابع آب شکل گرفت که ریشه آن تا امروز هم در بعضی مناطق ایران باقیمانده است.

پهلوی؛ تمرکزگرایی مدرن با طعم رانت


با روی کار آمدن رضا شاه، برنامه نوسازی ایران با تأکید بر ایجاد دولت مرکزی قوی شروع شد. بخشی از این برنامه، شامل ملی سازی منابع طبیعی و بخصوص آب بود. در ظاهر، مالکیت قنات ها و رودخانه ها از دست مالکان سنتی خارج شد، اما در عمل، این انتقال صرفا مسیر رانت را عوض کرد.

در دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، با گسترش پروژه های سدسازی و کشاورزی مدرن، آب در اختیار وزارت خانه ها، شرکتهای دولتی و پیمانکارانی قرار گرفت که با حکومت پیوند داشتند. پروژه هایی مانند سد کرج، سد دز، و سد سفیدرود، دستاوردهای عمرانی مهمی بودند، اما در بطن خود، تمرکز جدیدی از رانت آبی شکل دادند؛ رانتی که دیگر محلی نبود، بلکه ملی و سیستماتیک شده بود.

در این دوران، تخصیص آب بر اساس طرح های بالا به پایین صورت می گرفت. استان ها و مناطقی که به مرکز سیاسی و اقتصادی نزدیک تر بودند (مثل اصفهان، کرمان، یزد)، سهم بیشتری از منابع آبی گرفتند، در حالیکه مناطق مرطوب تر یا محروم تر (مثل چهارمحال، لرستان، خوزستان) به تأمین کنندگان خاموش تبدیل شدند.



جمهوری اسلامی؛ تداوم سیاستهای تمرکزگرا در مدیریت آب


با وقوع انقلاب ۱۳۵۷، نظم سیاسی کشور دگرگون شد و دولت جدید با شعار عدالت اجتماعی و پشتیبانی از اقشار محروم به دنبال تعریف مجدد روابط اقتصادی و اجتماعی ازجمله در حوزه منابع طبیعی بود. با این وجود، ساختار مدیریت آب، به رغم برخی تغییرات، همچنان مبتنی بر همان الگوی تمرکزگرا باقی ماند؛ الگویی که تصمیم گیری و تخصیص منابع را در سطح ملی و از راه نهادهای مرکزی هدایت می کرد.

در دهه های بعد از انقلاب، بخصوص در دوران سازندگی و بعدتر در برنامه های توسعه پنج ساله، طرح های بزرگ سدسازی و انتقال آب با هدف توسعه کشاورزی، صنعتی و تأمین آب آشامیدنی گسترش یافتند. بخش قابل توجهی از این پروژه ها بر انتقال آب بین حوضه ای متمرکز بودند؛ یعنی آب از حوضه های بالادست مانند چهارمحال و بختیاری، لرستان و خوزستان، به مناطق مرکزی و خشک تری همچون اصفهان، یزد و کرمان منتقل شد.

این سیاستها با نیت توسعه متوازن و تأمین نیازهای رو به رشد جمعیت و صنعت صورت گرفت، اما در عمل، برخی مناطق مبدأ احساس کردند که در فرایند تصمیم گیری صدایی ندارند. چالش هایی نظیر کاهش سطح آب های زیرزمینی، فرونشست زمین، و محدودیت های جدی در کشاورزی، باعث شد تا حساسیت ها نسبت به نحوه مدیریت و تخصیص آب افزایش یابد.

از سوی دیگر، با گسترش بخش عمومی و حضور گسترده شرکتهای دولتی و شبه دولتی در پروژه های عمرانی، بخشی از فرایند اجرای طرح های آبی در اختیار پیمانکاران و نهادهایی قرار گرفت که به منابع بیشتری دسترسی داشتند. در بعضی موارد، تخصیص آب به صنایع بزرگ، بدون شفافیت کافی و با قیمت یارانه ای انجام شد که این مورد از دید منتقدان، نوعی نابرابری ساختاری در بهره مندی از منابع به حساب می آید.

به طور کلی، میتوان گفت در دهه های اخیر، رانت آبی در ایران نه به شکل هدفمند یا عامدانه، بلکه در چارچوب ساختارهای نهادینه شده، و به واسطه ضعف در نظام شفافیت، نظارت و مشارکت عمومی، بازتولید شده است. مناطق دارای نفوذ بیشتر در سطوح تصمیم گیری، توانسته اند منابع آبی بیشتری جذب کنند، در حالیکه مناطق تأمین کننده، از منافع این تخصیص ها بهره چندانی نبرده اند.



آب؛ ابزار سیاست، نه ابزار توسعه


بحران آب در ایران، هم ملموس است و هم سیاسی. اما آن چه کمتر در رابطه با اش صحبت می شود، ساختار رانتیرانه ای است که این بحران را بازتولید می کند. تصمیم گیری ها پشت درهای بسته صورت می گیرد، شرکتهای خاص اجرای پروژه ها را در اختیار دارند، و مردم محلی، در بهترین حالت، تماشاچی فرایندهایی اند که زندگی شان را تغییر می دهد.

رانت آبی در ایران دیگر تنها یک پدیده اقتصادی یا اقلیمی نیست؛ بلکه بخشی از ساختار قدرت است. از قنات های اشرافی دوران ساسانی تا انتقال آب با لوله های فولادی در قرن بیست ویکم، همواره گروهی اندک، سهمی بسیار داشته اند.

پیش از آن که سرزمین خشک تر شود، باید مسیرهای فساد و انحصار را شفاف کرد. باید بپرسیم: آب از کجا می آید، به کجا می رود، و چرا همیشه عده ای خاص از آن بیشتر می برند؟

۲۳۳۲۳۳



منبع:

1404/05/01
11:49:39
5.0 / ۵
65
تگهای خبر: آب , اقلیم , خرید , زیست محیطی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)

تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب
لطفا شما هم نظر دهید
= ۴ بعلاوه ۳
پربیننده ترین ها

پربحث ترین ها

جدیدترین ها

GOl Orkideh
گل ارکيده

گل اركیده

گل و گیاه
گل ارکیده، زیبایی طبیعت در خانه شما

golorkideh.ir - حقوق مادی و معنوی سایت گل اركیده محفوظ است