هیرمند در تلاطم مناقشات سیاسی و لزوم بازسازی جعبه ابزار دیپلماسی آب
گل ارکیده: بر طبق معاهده 1351 تامین حق آبه ایران از رود هیرمند، افغانستان موظف به پرداخت حق آبه هیرمند به ایران است این در حالیست که طالبان ادعا می کند که ذخایر آب به اندازه ای نیست که آنرا به سمت ایران جاری کند ادعایی که با تصاویر ماهواره ای صحت و سقم آن مشخص می شود.
به گزارش گل ارکیده به نقل از ایسنا عدم پایبندی افغانستان بر تامین حق آبه رودخانه هیرمند و به تبع آن خشکی هامون به عنوان دریاچه ای که حیات سیستان و بلوچستان به آن وابسته است، سبب چالش هایی در این منطقه شده است؛ چالش هایی که گرچه چندان جدید نیست اما دستور ویژه رییس جمهوری و دیگر اقداماتی که در ماه های اخیر برای تامین حق آبه ایران صورت گرفته بار دیگر این امید را زنده کرده که تامین حق آبه جان تازه ای به هیرمند، زیستگاه های جانوری و گیاهی و از همه مهم تر معیشت و زندگی ساکنان این منطقه بدهد.
بیشتر بخوانید: ماموریت ویژه ؛ دیپلماسی برای نجات «هیرمند»
از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ اقدام جدید دولت افغانستان و افتتاح سد کمال خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در راه رودخانه هیرمند سبب افزایش نگرانی ها درباره ی وضعیت تالاب هامون شده است و سبب شد پیگیری تامین حق آبه هیرمند و احیای هامون بصورت ماموریت ویژه روی میز دستگاه دپیلماسی کشور قرار گیرد.
در ایام اخیر اقدامات ایران برای تامین حق آبه هامون افزایش پیدا کرده است. چهارشنبه (۲۷ اردیبهشت ماه) بود که امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه در تماس تلفنی با امیرخان متقی - سرپرست وزارت امور خارجه دولت سرپرستی موقت افغانستان - درباب موضوع حق آبه هیرمند و سایر مسائل فیمابین به گفت و گو و تبادل نظر پرداخت و اظهار داشت: رهاسازی آب از طرف افغانستان و تامین حق آبه ایران بصورت عملی، مطالبه جدی جمهوری اسلامی ایران است و این امر در مناسبات فیمابین تاثیر دارد.
رییس جمهوری نیز در سفری یک روزه به سیستان و بلوچستان در روز پنج شنبه (۲۸ اردیبهشت ماه) ضمن اشاره به معاهدات دو کشور ایران و افغانستان درباره ی حق آبه هیرمند به مسئولان و حاکمان افغانستان اخطار داد که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.
سخنگوی امارت اسلامی در اطلاعیه ای بااینکه خودرا متعهد به کمبود آب و خشکسالی را علت عدم رهاسازی آب و حق آبه هیرمند اعلام نموده است در این بیانیه با بیان اینکه از اینکه در سالهای اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است به شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می برند و آب کافی وجود ندارد، خواست مکرر ایران برای آب، زیان آور خوانده شده است.
روز گذشته (۲۹ اردیبهشت ماه) وزارت امور خارجه در واکنش انتقادی اعلامیه طرف افغانستانی درباره ی حق آبه هیرمند را حاوی مطالب متناقض و نادرست دانست و اظهار داشت که وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آنرا قویا رد می کند. معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هیرمند مورخ ۲۲ اسفند۱۳۵۱ به طور صریح و بدون هیچ ابهامی، حق آبه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرده است. این حق آبه، حقی قانونی، عینی و معین است و افغانستان متعهد است حق آبه مزبور را تامین کند و برمبنای ماده ۵ معاهده اقدامی نکند که ایران از حق آبه خود گاهی یا کلا محروم شود. حاکمان افغانستان در یک سال و نیم گذشته، بااینکه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تاکید کرده اند اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تامین حق آبه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حق آبه قانونی ایران را تحویل نداده اند.
در همین راستا وزیر نیرو با تاکید بر این که برمبنای معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان درباب رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل به هنگام حق آبه ایران است، اظهار داشت: آنها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی بوجود آمده را رفع کرده و حق آبه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.
اما و اگرهای معاهده ۱۳۵۱
اختلاف ایران و افغانستان درباب چگونگی تقسیم و بهره برداری از آب هیرمند قدمتی ۱۳۰ ساله داشت و سرانجام دو کشور در سال ۱۳۵۱ معاهده دلتا را بمنظور چگونگی تقسیم آب رودخانه هیرمند و تامین حق آبه ایران از رود هیرمند امضا کردند.
وطن فدا - مدیرکل دفتر رودخانه های مرزی وزارت نیرو - درباره جزییات این معاهده می گوید: قراردادی که در سال ۱۳۵۱ بین دو کشور امضا شده اولا رسمیت کامل دارد، یعنی در مجلس های دو کشور تصویب و در سالهای گذشته هم کمیته ای تحت عنوان کمیته مشترک کمیساریای آب هیرمند بین دو کشور فعال و ۲۶ نشست مشترک نیز برگزار شده است. مبنای حق آبه ای که برای ایران در معاهده ۱۳۵۱ دیده شده مبتنی بر گزارش هایی بمنظور تامین آب شرب، کشاورزی و دامپروری بوده که قبل از قرارداد نیز مورد قبول طرفین بوده است.
او اضافه می کند: ۸۲۰ میلیون متر مکعب در سال، طبق قرارداد در سالهای آبی نرمال تعریف شده داریم. برمبنای آمارهای رسمی بین المللی میزان بارش و تصاویر ماهواره ای در مورد پوشش برف در کوه های بالادست رودخانه در زمستان سال قبل و سالهای قبل، تصاویر ماهواره ای که از گذشته از دریاچه پشت سد مخزنی کجکی و برمبنای معاهده تعریف شده و میزان حق آبه ایران برمبنای میزان آب ورودی بالادست سد کجکی تامین می شود، جمع بندی داریم و در جلسات با طرف افغان بارها اعلام کردیم که حق آبه ما متناسب با سال نرمال بایستی تعریف و رها سازی شود.
بیشتر بخوانید: تعلل هیات حاکمه افغانستان در رهاسازی حق آبه هیرمند
ادعای طالبان درباب خشکسالی و خالی بودن منابع آبی در حالی عنوان شد که حجت میان آبادی - پژوهشگر دیپلماسی آب - در یک رشته توییتی نوشت: اثبات خشکسالی راه کارهای علمی دارد که برای تمام متخصصان حوزه آب مشخص است اما افغانستان عمدتاً از پذیرش آن در جلسات و مذاکرات سر باز زده است.
او اضافه می کند: ظرفیت سد کمال خان ۵۲ میلیون متر مکعب است و این سد با سازه خاص خودش، یک سد انحرافی است نه یک سد مخزنی. بر این اساس، نبود آب پشت یک سازه انحراف آب با حجم مخزن خیلی کم، دلیل علمی و کارشناسی برای اثبات خشکسالی نیست. اثبات خشکسالی راه کارهای علمی دارد که برای تمام متخصصان حوزه آب مشخص است اما افغانستان عمدتاً از پذیرش آن در جلسات و مذاکرات سر باز زده اس
به گفته میان آبادی طبق معاهده ۱۳۵۱ در صورت وقوع خشکسالی و کاهش آورد نرمال، حق آبه نیز به همان نسبت کسر می گردد نه این که دادن حق آبه منتفی شود. اگر ملاک خشکسالی نبود آب پشت سد انحرافی کمال خان است!سوال که طرح می شود این است که چرا برای ادعا حجم آب پشت سدکجکی اعلام نمی شود؟
او تصریح کرد: راه مواجهه صحیح و منطقی با مساله، بیانیه نیست بلکه همان راهکارهای علمی است که افغانستان تا حالا از قبول انجام آن سر باز زده است.
این پژوهشگر هیدروپلتیک و دیپلماسی آب ضمن اشاره به سد کمال خان خاطرنشان کرد: محدود کردن دیپلماسی به کمیساران و ابزار حقوقی اینجاها نمایان می شود که در آنجا باید صبر کنید سد را بسازند و فقط واکنش نشان بدهید، در بازه ای که هنوز این سد تکمیل نشده چه اقداماتی می شد که انجام داد. از سال ۱۳۹۵ تا حدوداً ۱۳۹۹ که سد کمال خان تکمیل شد، وزارت نیرو چه کارهایی انجام داد؟ آیا فقط مکاتبه و اعتراض ابزار دیپلماسی است؟ با این رویکردها وضعیت سیستان به شدت نگران کننده است.
میان آبادی اضافه کرد: جامعه دانشگاهی یقیناً باید بتوانند بازتعریف صحیحی از مسئله برای مسئولان داشته باشند؛ نگاهی که مسئولان به هیدروپلتیک دارند، یک نگاه تکنیکال و فنی است و متأسفانه مباحث هیدروپلتیک در عمده دانشگاه های ما، هیچ جایگاهی ندارد، وقتی مسئله از حوزه فنی خارج می شود و وارد مسائل اجتماعی و امنیتی می شود، جامعه دانشگاهی ما برای تشخیص، تعریف و تجویز، دستش خالی است.
بیشتر بخوانید: نبود آب در سد کمال خان به عنوان یک سازه انحراف دلیل علمی برای اثبات خشکسالی نیست
همچنین محمد درویش - فعال و کارشناس محیط زیست - درباره این مورد نوشت: تا پیش از راه اندازی سد کجکی روی هیرمند، دولت افغانستان اگر اراده می کرد هم امکان پیشگیری از حق آبه هامون را نداشت. حتی بیش از ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب به هامون و چاه نیمه های ایران می رسید اما به تدریج پس از راه اندازی سد کجکی توانستند آب را مدیریت کنند و نخستین نشانه های نگرانی در اوایل دهه ۸۰ در هامون به وجود آمد و شاهد خشکسالی های پیوسته بودیم حتی فشارهایی می آوردند و افغانستان کوتاه می آمد. پس از آنکه طالبان سقوط کرد و دولت مجاهدین سرکار آمدند، شرایط بهتر شد و حق آبه به سمت ایران رها می شد.
او افزود: این شرایط وجود داشت تا وقتی که به کمک ترکیه بند کمال خان در دولت اشرف غنی ساخته شد. در سال ۹۸ اما افغانستان در یک حرکت عجیب مسیر رودخانه را تغییر داد و حتی اگر آب از بند کمال خان سرریز هم بکند، به سمت هامون نمی آید و به سمت گودزره می رود. دولت ایران در آن زمان اجازه داد مسیر رودخانه تغییر کند چونکه در آن زمان افغانستان می اظهار داشت: « اگر به ما پول بدهید، ما به شما آب می دهیم.» و زیر تعهد ۸۰۰میلیون مترمکعب خود زده بودند. بعد از سقوط دولت اشرف غنی، طالبان ادعا کرد که «ما حق برادران ایرانی را می دهیم.» ولی در عمل حق آبه ایران را ندادند و امسال تصاویر ماهواره ای از آن حکایت می کند که یک میلیارد مترمکعب آب را به سمت گودزره رها کرده اند و سد کجکی در بهترین شرایط خود است اما حاضر نشدند آب را به ایران بدهند و این دهن کجی بزرگی است.
درویش با تکیه بر این که هیچ دولتی حق ندارد مسیر رودخانه را تغییر دهد چونکه سبب می شود تمام زیستمندانی که طی میلیونها سال در پایاب رودخانه زیسته اند، نه فقط انسان ها، بلکه حیوانات و گیاهان لطمه جدی ببینند. عنوان نمود که در اینباره افغانستان می تواند تحت پیگرد قضایی در مجامع بین المللی قرار گیرد. اما ارتباط دیپلماسی با طالبان که هیچ تعهد و منطقی را نمی پذیرد و خودرا جزو هیچ مجمع بین المللی نمی داند، امکان پذیر نیست. خردمندانه این است که وابستگی صددرصدی به آب یک کشور خارجی برای تامین آب آشامیدنی یکی از شهرهای راهبردی مان را به کمینه خود کاهش دهیم. وقتی دولت می تواند ظرف دو سال آب را از دریای عمان به یزد برساند، حتما می تواند در یک سال آب را به زابل برساند.
به گزارش گل ارکیده به نقل از ایسنا، مناقشات حق آبه هیرمند در حالی ادامه دارد که راهکارهای مختلفی برای حل آن مطرح است اما انچه در این میان مهمست تعریف و مشخص کردن ابعاد مسئله هیرمند و بازسازی جعبه ابزارهای دیپلماسی است. بگفته میان آبادی پژوهشگر دیپلماسی آب اگر از این حالت و نگاههای منفی دیپلماسی که فقط محدود به مذاکرات مقامات رسمی می شود، خارج بشویم می توانیم به حل مسائل امید داشته باشیم و گرنه در ساز و کار فعلی و فقط مذاکره، آن هم در قالب سازوکار کمیساران، بلاشک مسئله سیستان حل نخواهد شد بلکه وضعیت نگران کننده تر هم خواهد شد چونکه افغانستان برنامه راه اندازی ۱۹ سد دیگر را روی هیرمند دارد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب